19 kwietnia 2022 roku przypada 79 rocznica wybuchu Powstania w Getcie Warszawskim. Warto z tej okazji przypomnieć losy obywateli narodowości żydowskiej, którzy przed wojną zamieszkiwali Kościerzynę i ziemię kościerską, a także tych wszystkich, którzy z powodu swojego żydowskiego pochodzenia zostali na ziemi kościerskiej zamordowani.
Jako pierwsi zginęli mieszkańcy Kościerzyny Rozalia i Hermann Mendelssohn oraz Wilhelm Zamori. Rozstrzelano ich w lesie 12 września 1939 roku niedaleko Garczyna (w gminie Kościerzyna). Ich mogiła znajduje się tuż przy leśnej drodze prowadzącej do ośrodka szkoleniowo - wypoczynkowego.
Jak podaje Elżbieta Maria Grot w zbiorowym opracowaniu pt. "Kościerzyna i powiat kościerski w latach II wojny światowej" znany jest fakt zatrzymania 36 Żydów w Kościerzynie, których rozstrzelano prawdopodobnie na cmentarzu żydowskim w Skarszewach" (Skarszewy przed wojną należały do powiatu kościerskiego - przyp. red). Najprawdopodobniej już w grudniu 1939 roku na terenie powiatu kościerskiego nie było już nikogo z jego mieszkańców narodowości żydowskiej. Jak podaje Wirtualny Sztetl – portal Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN - na terenie powiatu kościerskiego w 1939 roku było 43 Żydów. Wszystkich zamordowano.
Nieżyjący już dziś Edward Breza w "Monografii Lipusz - Dziemiany" napisał, że w Dziemianach w 1945 roku rozstrzelano 60 kobiet narodowości żydowskiej, które przebywały tam w filii obozu koncentracyjnego Stutthof (Arbeitskommando Truppenübungsplatz „Westpreuβen” - Sophienwalde). Pozostałe 100 kobiet wywieziono do Leśna (powiat chojnicki) i tam wymordowano (trudno to zweryfikować, gdyż tablica pamiątkowa w Leśnie postawiona w 1986 roku mówi o 64 kobietach - przyp. redakcji)
Mordowano też w okolicy Owśnic (gmina Kościerzyna), gdzie Niemcy założyli obóz, w którym przebywało kilkuset więźniów, głównie narodowości żydowskiej. Do momentu likwidacji obozu w 1942 roku kilkadziesiąt osób rozstrzelano. W Zdrojach, kilka kilometrów od Lipusza hitlerowcy założyli największy z obozów w powiecie kościerskim. Uwięzili w nim około 2 tysięcy Żydów, których wycieńczano niewolniczą pracą przy budowie autostrady. Wielu rozstrzelano. Obóz Niemcy zlikwidowali w 1943 roku.
Na terenie powiatu kościerskiego ginęły także osoby pędzone w 1945 roku z obozu Stutthof w "Marszu Śmierci". W Będominie (gmina Nowa Karczma) tuż przy drodze wojewódzkiej znajduje się grób 30 kobiet - Węgierek narodowości żydowskiej zamordowanych w tym marszu. Miejscem spoczynku jest też las pomiędzy Rotembarkiem a Sarnowami (gmina Kościerzyna). Tam zamordowano 17 węgierskich kobiet. Kolejne miejsce mordu to las nieopodal leśniczówki Nowa Kiszewa na rozwidleniu dróg Kościerzyna - Stara Kiszewa - Wielki Klincz. Mogiła kryje 7 lub 9 ciał więźniarek obozu Stutthof.
Miejscami upamiętniającymi niemieckie zbrodnie opiekują się m.in. kościerscy harcerze.
(ak) Fot. Adam Kiedrowski; współpraca Jakub Kwidziński (Hufiec ZHP Kościerzyna)
Źródła:
♦ "Kościerzyna i Powiat Kościerski w latach II wojny światowej 1939-1945" pod redakcją Andrzeja Gąsiorowskiego
♦ "Monografia Lipusz - Dziemiany" pod redakcją Józefa Borzyszkowskiego
♦ Wirtualny Sztetl - portal Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN
Artykuł ukazał się 27 stycznia 2018 roku na łamach "Nowego Pomorza".
Miejsce rozstrzelania i grób trojga mieszkańców Kościerzyny narodowości żydowskiej.
Powyżej zdjęcie tablicy na polanie nad jeziorem Małe Długie 2,5 km od Kornego w kierunku Gostomia.
Grób znajdujący się w lesie w pobliżu jeziora Wielkie Długie 1,5 km od skrzyżowania dróg w Owśnicach .
Las pomiędzy Rotembarkiem a Sarnowami. Tu spoczywają szczątki 17 kobiet pochodzenia żydowskiego zamordowanych podczas Marszu Śmierci.
Nowa Kiszewa. Skrzyżowanie dróg Kościerzyna - Stara Kiszewa - Wielki Klincz. Tu, według informacji znajdującej się na pomniku, pochowano 9 kobiet.